Ünlü sesler, üretimleri esnasında konuşma organlarında herhangi bir engele çarpmadıklarından gürültüsüz ve hışırtısız olarak sesletilir. Dolayısıyla bütün ünlüler, titreşimli yani ötümlüdür.

Ünlülerin özelliklerinin belirlenmesi şu 3 kısmın incelenmesiyle oluşur:

• Dilin ağız boşluğundaki devinimi
• Dudakların durumu
• Çene açısı/Dilin yüksekliği

ÜNLÜ SESLERDE DİLİN DEVİNİMİ (Vowel Backness)

Dilin ağız boşluğundaki devinimine bakılarak sesin sıklık değerlerine yani formant değerlerine dair bir betimleme yapılabilir. Dilin devinimi, dilin konumuna göre arka dil (back), orta dil (mid) veya ön dil (front) olabilir. Yüksek formant değeri taşıyan ünlü sesler ön dil, düşük formant değeri taşıyan diller ise arka dil ünlüleri olarak belirtilir.

Örneğin sesletimi ön dilde sesletilen /i/ ünlüsünün formant değeri, arka dilde sesletilen /a/ ünlüsünden daha yüksektir.

-Arka dil ünlüleri: /a, o, u/

-Orta dil ünlüsü: /ı/

-Ön dil ünlüleri: /e, i, ö, ü/

ÜNLÜLERDE DUDAKLARIN DURUMU (Vowel Roundness)

Sesin üretimi esnasında dudakların aldığı biçim de sesin sesbilgisel özelliklerini betimlemek için çok önemlidir. Dudaklar, aldıkları biçimlere göre düz (unround) veya (yuvarlak) olabilirler.

DUDAKSILLAŞMA (LABIALISATION)

-Düz ünlüler: /a, e, ı, i/

-Yuvarlak ünlüler: /o, ö, u, ü/

ÜNLÜLERİN ÇENE AÇISI VE DİLİN YÜKSEKLİĞİ (Vowel Height)

Ünlü seslerin incelenmesinde genellikle birlikte alınan çene açısı ve dilin yüksekliği, bize bir ünlünün dar (narrow) veya geniş (wide) bir ünlü olduğunu betimler. Uluslararası Fonetik Alfabe’de (IPA) ünlüler kapalı, yarı-kapalı, yarı-açık ve açık olarak derecelendirilir.

Dil, ağız boşluğunda yükseldiğinde “kapalı” ünlü bir ses üretirken ağız boşluğunda alçalması sonucunda “açık” bir ünlü üretmiş olur. Kapalı sesler daha uzundur ve açık seslere kıyasla daha geniş frekans üretir.

Örneğin /i/ ünlüsü çene açısı ve dilin yüksekliğine göre kapalı iken /a/ ünlüsü daha açıktır. Bu da bize, /i/ sesinin daha uzun ve geniş, /a/ ünlüsünün ise daha kısa ve dar bir frekans vereceğini gösterir.

ÜNLÜ DÖRTGENİ (Vowel Quadrilateral)

Ünlü dörtgeninde ünlülerin akustik özelliklerine bağlı olarak dilin devinimi, dilin yüksekliği, dudakların durumu ve çene açısı gibi özelliklerin incelenmesi ve bu sınıflandırmaların derecelendirmeleri yapılabilir. Dörtgenin solu, dilin ağız boşluğundaki konumuna göre aşağıdan yukarıya doğru açık, yarı-açık, yarı-kapalı ve kapalı derecelendirmelerini bize verir. Diyagrama soldan sağa baktığımızda ise dudakların durumuna bağlı olarak düz ve yuvarlak ünlüler gösterilir. Ünlü dörtgeninde soldan sağa doğru gidildikçe yuvarlaklaşma artar yani sol taraf, daha düz ünlüleri gösterir.